#: locale=en
## Action
### URL
PopupWebFrameBehaviour_45A33430_56C6_366B_41B4_81B01D0F7A50.url = https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeLRtkgMQE_XsnWpZoHdYUjMLgU87A6N4HK3HCxn_mV65vjXQ/viewform?embedded=true
LinkBehaviour_686720C4_7945_EBE8_41CC_BFE380BE5787.source = https://european-union.europa.eu/index_nl
LinkBehaviour_30860913_229D_0EE3_41BC_9C8D0DE46402.source = https://global.royalhaskoningdhv.com/nederland
LinkBehaviour_337F1D16_2293_06E5_4188_A6C4A9A3BC0F.source = https://nederland.boskalis.com/
LinkBehaviour_33A3F152_2293_017D_4191_1766C4B3202A.source = https://www.raap.nl/
LinkBehaviour_33D5D54D_229D_0167_41A8_A197C9EB2FD5.source = https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-infrastructuur-en-waterstaat
LinkBehaviour_B3CA9CA1_AB3E_9ED6_41C1_3663B3261CDC.source = https://www.rijkswaterstaat.nl/water/projectenoverzicht/boven-rijn-aanleg-overnachtingshaven-spijk
PopupWebFrameBehaviour_8FEED47B_9919_1F19_41B6_D0BAF7A3B41C.url = //www.youtube.com/embed/6UxatoyTuRA?v=6UxatoyTuRA
## Hotspot
### Tooltip
HotspotPanoramaOverlayArea_833DC8C9_91AC_6D7C_41D6_A831DB963F08.toolTip = Aanleg loopgraven en stellingen in Beijenwaard door Duitse soldaten / \
\
Engelse Short Stirling stort neer in de Beijenwaard \
\
HotspotPanoramaOverlayArea_BC89972E_AF62_8B67_41E4_2190DDB8A982.toolTip = Apostellepel \
Koperen lepel met aan de bovenkant van de steel een afbeelding van een apostel. \
Deze werd gebruikt om mee te eten. \
\
HotspotPanoramaOverlayArea_30D06F69_2395_0133_41B4_6B4395F2C4D7.toolTip = Archeologische opgravingen
HotspotPanoramaOverlayArea_BC0B0015_AF62_8538_41E3_CDADF3212A0E.toolTip = Baardmankruik \
Het restant van een zogenaamde baardmankruik van steengoed. \
Een mooi stuk aardewerk dat gebruikt werd om vloeistoffen uit te schenken.
HotspotPanoramaOverlayArea_B3B0A320_AF26_8B71_41DE_94280B496691.toolTip = Bak met vetnippels: \
Een bak met smeer- of vetnippels, \
het bewijs voor de mechanisatie in de steenfabriek. \
Smeernippels werden op machineonderdelen gedraaid, \
zoals de stoommachine, om smeermiddel toe te dienen.
HotspotPanoramaOverlayArea_37ECB264_2397_033B_41B9_09343E5C24B0.toolTip = Baksteen met vingerafdrukken \
In deze baksteen zijn de vingerafdrukken van een arbeider te zien. \
De steen is vervolgens wel gebakken, maar zal daarna weg gegooid zijn.
HotspotPanoramaOverlayArea_BC61E5DC_AF62_8F22_41BB_C6B5F730C816.toolTip = Bijna compleet papkommetje \
Een roodbakkend kommetje waar de soldaten hun eten uit aten (bijvoorbeeld pap). \
\
HotspotPanoramaOverlayArea_BC344010_AF62_8538_41C9_03A6FE7D3DC3.toolTip = Bijna complete grape \
Een grote roodbakkende grape. \
Dit is een kookpot waarin bijvoorbeeld pap of ander eten bereid werd boven of in het vuur. \
Deze grape is bijna compleet!
HotspotPanoramaOverlayArea_BC34A013_AF62_8538_41E3_D1F6C7BEAF85.toolTip = Bijna half bord \
Een roodbakkend bord dat gebruikt werd voor het opdienen van eten.
HotspotPanoramaOverlayArea_82FD8811_91AC_ECEC_41CB_2A15A8B9AEB8.toolTip = Bouw ringoven
HotspotPanoramaOverlayArea_83F1E26C_91BC_5D3A_41CB_A195E71E7FA4.toolTip = Bouw ringoven
HotspotPanoramaOverlayArea_850AB3E9_91A4_233C_41C9_8C5EAFEC2256.toolTip = Bouw ringoven
HotspotPanoramaOverlayArea_83EBCA27_91A4_ED36_41E1_308DF7A6B76D.toolTip = Bouw vaste veldhoven en arbeidswoningen
HotspotPanoramaOverlayArea_832E3B2B_91BC_233D_41C6_B00ADB8A6744.toolTip = Bouw vaste veldoven en arbeiderswoning
HotspotPanoramaOverlayArea_856CFA33_91AC_2D2C_41DF_FC085BAA1DC4.toolTip = Bouw vaste veldoven en arbeiderswoning
HotspotPanoramaOverlayArea_8203A431_91A4_252D_41D0_5EACEF5211C6.toolTip = Bouw werkstraat (mechanisering)
HotspotPanoramaOverlayArea_8581EB1D_91AD_E314_41D9_C1102800F448.toolTip = Bouw werkstraat (mechanisering)
HotspotPanoramaOverlayArea_82FC72DB_91A4_3D1D_41B0_E6078E573118.toolTip = Bouw werkstraat (mechanisering)
HotspotPanoramaOverlayArea_32C3C313_2BEB_963B_41BB_45AA978AC611.toolTip = De Spanjaarden geven fort Schenkenschans op
HotspotPanoramaOverlayArea_806DAB96_91AC_2316_41A5_33CDD7902E3D.toolTip = Dijkdoorbraken, Grote Overstromingen
HotspotPanoramaOverlayArea_3CE7CEE0_2BE6_8E16_41BC_126416C08540.toolTip = Dijkdoorbraken, grote overstromingen
HotspotPanoramaOverlayArea_85DDED60_91A4_672D_41D2_414F03599E6F.toolTip = Duitsland valt Nederland binnen
HotspotPanoramaOverlayArea_B3C035E7_AF61_8EE4_41E2_1BCDAF443723.toolTip = Een vogelfluit van aardewerk. \
Deze werd gebruikt voor vermaak, maar ook om vogels te lokken tijdens de jacht.
HotspotPanoramaOverlayArea_30146A86_2395_03F1_41C0_B3D13C1B8599.toolTip = Eerste archeologische opgravingen
HotspotPanoramaOverlayArea_80B17AD3_91A4_2D6E_41E1_6795C0226F17.toolTip = Eerste losse Veldovens / start baksteenfabricage
HotspotPanoramaOverlayArea_845A383C_91AC_2D14_41CC_50F50DEC045A.toolTip = Eerste losse veldovens / start baksteenfabricage
HotspotPanoramaOverlayArea_80E8A7FF_91BC_2315_41D9_74557F967882.toolTip = Eerste losse veldovens / start baksteenfabricage
HotspotPanoramaOverlayArea_838565D0_91AC_276C_41BA_232A54523D25.toolTip = Evacuatie Spijk vanwege beschietingen geallieerden/ \
\
Capitulatie Duitse troepen in Nederland
HotspotPanoramaOverlayArea_83B61785_91A4_63F4_41CB_D9F4C0612E1C.toolTip = Faillissement en verkoop materiaal
HotspotPanoramaOverlayArea_84D1AF7A_91A4_631F_41B9_F7DA145DE87B.toolTip = Faillissement en verkoop materiaal
HotspotPanoramaOverlayArea_82DC9070_91BC_3D2A_41C2_0B35220AEBCE.toolTip = Faillissement en verkoop materiaal
HotspotPanoramaOverlayArea_B3F04D9F_AF7E_9F25_41D7_6B5DBC1C6578.toolTip = Handvat van bestek in de vorm van een leeuw \
\
Een zeer fraai benen handvat in de vorm van een leeuw. \
Een dergelijk handvat was bevestigd op bestek, bijvoorbeeld een mes. \
\
HotspotPanoramaOverlayArea_8320E75C_91A4_2319_41BF_0CB74AF13CDB.toolTip = Het einde van de Tachtigejarige Oorlog
HotspotPanoramaOverlayArea_3C9E2F7A_2BE5_8EF5_41AF_D744983AE0D4.toolTip = Het einde van de Tachtigjarige Oorlog
HotspotPanoramaOverlayArea_370EFD7A_2397_0116_41A0_A9F8F85AF76D.toolTip = Ingebruikname haven
HotspotPanoramaOverlayArea_BC34F014_AF62_8538_41D1_CFA6655BDAB1.toolTip = Kruik \
Het restant van een zogenaamde baardmankruik. \
Een mooi stuk aardewerk dat gebruikt werd om vloeistoffen uit te schenken.
HotspotPanoramaOverlayArea_BC349012_AF62_8538_41E4_6BD2811272B2.toolTip = Musketkogels \
Een verzameling van musketkogels die bij elkaar zijn aangetroffen. \
Deze musketkogels hebben een diameter die geschikt is voor het afschieten met een musketgeweer.
HotspotPanoramaOverlayArea_BC5CCEC8_AF66_9D2D_41B8_E781D9D1A47D.toolTip = Olie of spijskruikje \
Een klein olie- of spijskruikje van steengoed. \
Een dergelijk kruikje werd gebruikt om olie of etenswaren in te bewaren. \
Deze is gevonden in de buurt van een aantal veldkeukens.
HotspotPanoramaOverlayArea_B33AA321_AF22_8B6C_41D4_096B951C3F71.toolTip = Praam \
Dit mes, een praam genoemd, werd gebruikt om de overtollige klei van de vormbak te schrapen en zo een gladde steen te maken.. \
Dit voorwerp werd gebruikt toen de klei met de hand in de vormbak werd gegooid, maar ook toen dit later mechanisch gebeurde. \
Dit laat zien dat hoewel mechanisatie bepaalde arbeidstaken wist te vervangen, \
er nog altijd arbeiders nodig waren om werkzaamheden uit te voeren.
HotspotPanoramaOverlayArea_BCAAF463_AF6E_8D19_4195_756D2D603523.toolTip = Schep \
Een schepblad die door de arbeiders werden gebruikt \
voor het afsteken en scheppen van de klei. \
Voor de intrede van een graafmachine groeven arbeiders kruiwagens handmatig vol, \
een zware taak.
HotspotPanoramaOverlayArea_B525F2F8_A921_8AB9_41E2_7E84A7B959B7.toolTip = Scherven van eet en drink gerei
HotspotPanoramaOverlayArea_831A9041_91A4_5D6D_41D0_F998A9B24EDE.toolTip = Sloop van de ovens en werkstraat
HotspotPanoramaOverlayArea_87C3125B_91A4_5D1C_41CD_EB21057CD647.toolTip = Sloop van de ovens en werkstraat
HotspotPanoramaOverlayArea_8071D5C5_91BC_6775_4188_2B770A1B7EC2.toolTip = Sloop van de ovens en werkstraat
HotspotPanoramaOverlayArea_3C7FA6B9_2BEE_7E77_4184_4F6A4C719FE4.toolTip = Spaanse leger verovert fort Schenkenschans \
\
Opdracht tot bouwen ‘het Groot Quartier’
HotspotPanoramaOverlayArea_3CAB89FB_2BEB_B5F4_4171_801674B22552.toolTip = Start Tachtigjarige Oorlog
HotspotPanoramaOverlayArea_B3022D4C_AF62_BF3C_41C7_4DD4E5372062.toolTip = Tabalspijpjes \
Een verzameling van tabakspijpjes die \
gebruikt werden om te roken door de soldaten.
HotspotPanoramaOverlayArea_BC702905_AF67_872D_41DB_071F07ECE863.toolTip = Tap \
Een zogenaamde tap die in een houten ton gedrukt werd. \
In de tap zit normaal gesproken een kraan om de tap mee te openen en sluiten. \
\
HotspotPanoramaOverlayArea_36E79B3F_2395_0105_4190_FE22958E4EA7.toolTip = Vuurvaste steen: \
Tegen de hoge temperaturen in de ovens waren normale stenen niet bestand. \
Hiervoor waren speciale vuurvaste stenen nodig die in Nederland niet zomaar gemaakt konden worden. \
Daarom werden deze stenen uit onder andere Engeland geïmporteerd. \
Deze steen is afkomstig uit de Benson-fabriek.
## Media
### Image
imlevel_592C5E6C_55BA_5375_4188_DC0212A69A8E.url = media/popup_E2A8C6B1_F700_64BC_41EE_760B9FFF4524_en_0_0.jpg
imlevel_592C7E6C_55BA_5375_41D4_7C21C276A81E.url = media/popup_E2A8C6B1_F700_64BC_41EE_760B9FFF4524_en_0_1.jpg
imlevel_592C0E6C_55BA_5375_41D0_54E2CF3B4CE0.url = media/popup_E2A8C6B1_F700_64BC_41EE_760B9FFF4524_en_0_2.jpg
imlevel_592C1E6C_55BA_5375_41C8_6F52914E98B0.url = media/popup_E2A8C6B1_F700_64BC_41EE_760B9FFF4524_en_0_3.jpg
imlevel_592C3E6D_55BA_5377_41A2_89CF14503371.url = media/popup_E2A8C6B1_F700_64BC_41EE_760B9FFF4524_en_0_4.jpg
### Popup Image
### Title
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_0.label = 1
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_8.label = 10
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_9.label = 12
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_10.label = 14
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_11.label = 15
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_12.label = 17
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_13.label = 19
panorama_DD16E6B9_D286_DECC_4173_1FDAD31965BE.label = 1_2
panorama_DDA6D18C_D281_32C4_41C5_76B91481DC42.label = 1_3
panorama_DDD32764_D281_5E44_41E4_EB8D9AE7CE59.label = 1_4
panorama_DDBABD6B_D281_D24C_41C5_44D7026C0B3A.label = 1_5
panorama_DDC512C3_D281_36BC_41CC_A3082021AED0.label = 1_6
panorama_DDD8F617_D281_71C4_41EA_3AA8F865161F.label = 1_7
panorama_DDE5EC6B_D281_324C_41BC_8E9F349C6EBA.label = 1_8
panorama_DDFB6750_D282_DE5C_41D3_A90BF938AA5E.label = 1_9
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_1.label = 2
video_E5F2AAA6_F701_ACA6_41D4_0C0BC6D76FA2.label = 2
video_30021719_2293_02E6_414C_C0BAE51A1E27.label = 2
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_14.label = 20
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_0.label = 201811081457353021
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_15.label = 21
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_16.label = 23
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_17.label = 24
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_18.label = 25
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_19.label = 26
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_20.label = 27
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_2.label = 3
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_3.label = 4
video_52BB6C18_417E_B893_41A6_CABBE8F05512.label = 4
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_4.label = 5
video_52759082_4175_8874_41CE_A4CDD245E525.label = 5
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_5.label = 7
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_6.label = 8
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521_7.label = 9
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_1.label = Aanzicht_veldoven_RCE
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_2.label = Altena-groep-steenhandel-kampen-steenoven-veldoven
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_3.label = Bewoners_steenfabriek
album_8693B3A1_91E4_E32E_41E1_91AA6111170A_0.label = DSC_0739_bewerkt-1
photo_8694965B_91FC_6512_41E1_EDF5D84C8ECB.label = DSC_0741_bewerkt-1
photo_8694965B_91FC_6512_41E1_EDF5D84C8ECB.label = DSC_0741_bewerkt-1
video_E2E021D6_F700_9CE7_41B2_6B1DFC1B3BB3.label = De Waterput
video_E26DA084_F700_7B5B_41E9_B29967945B74.label = Een Skelet
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_4.label = Foto_ringoven_Wouwse_Plantage
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_5.label = Foto_werkzaamheden_Wouwse_Plantage
video_E3F336B1_F700_64BE_41B3_653384AE99F9.label = Fundering Schoorsteen
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_6.label = Handpers
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_7.label = Handpers_2
video_E4D9C04E_F700_9BEE_41E1_C0502ED776BD.label = Het Vuurtje
photo_84C61952_91FC_2F12_41DC_952DA96B6D09.label = IMG_20210303_112332320
photo_84C61952_91FC_2F12_41DC_952DA96B6D09.label = IMG_20210303_112332320
photo_848EDD40_91FC_276E_41E2_231A22CFE2CB.label = IMG_20210303_114055919
photo_848EDD40_91FC_276E_41E2_231A22CFE2CB.label = IMG_20210303_114055919
photo_84F0B86B_91FC_ED32_41D1_45C177EF4546.label = IMG_20210303_114148136
photo_84F0B86B_91FC_ED32_41D1_45C177EF4546.label = IMG_20210303_114148136
photo_E56F9B24_F700_6D54_41CC_0DAEE941A8C6.label = Kaart Schenken Schans def
photo_848B4FC0_91FC_236F_41C3_9045091875FB.label = Luchtfoto_rode_lijn
photo_848B4FC0_91FC_236F_41C3_9045091875FB.label = Luchtfoto_rode_lijn
photo_848D815A_91FC_5F13_41D4_34802A026BF3.label = Militairekaart_loopgraven
photo_848D815A_91FC_5F13_41D4_34802A026BF3.label = Militairekaart_loopgraven
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_8.label = Opsnijndster_1908
album_31317E5D_28B7_1AA9_41C3_D71F8F7A4521.label = Photo Album 1
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6.label = Photo Album 201811081457353021
album_8693B3A1_91E4_E32E_41E1_91AA6111170A.label = Photo Album DSC_0739_bewerkt-1
album_825D01BC_919C_5F15_41E1_A828F5838EAA.label = Photo Album RYBY4_75_1-1
album_31C55B87_28AF_399B_41BC_314520DE4325.label = Photo Album RYBY6_Sfeer_Overzicht (208)
album_30B066AB_28AF_0BEB_41BB_4CA45FA0F002.label = Photo Album RYBY6_Sfeer_Overzicht (209)
album_825D01BC_919C_5F15_41E1_A828F5838EAA_0.label = RYBY4_75_1-1
album_825D01BC_919C_5F15_41E1_A828F5838EAA_1.label = RYBY4_88
album_31C55B87_28AF_399B_41BC_314520DE4325_0.label = RYBY6_Sfeer_Overzicht (208)
album_30B066AB_28AF_0BEB_41BB_4CA45FA0F002_0.label = RYBY6_Sfeer_Overzicht (209)
video_E3CC8B08_F70F_AD6E_41C6_6B049838138C.label = Restant kleipers
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_9.label = Sfeer_steenfabriek
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_10.label = Sfeer_steenfabriek_2
video_C5474359_D65D_60D7_41D3_1F4DF0E9D7DD.label = Spijk Historisch
video_C4B4AB24_D65F_E07D_41E4_8D7D5E8C2BFE.label = Spijk Historisch NOSOUND
video_CA7458D0_DC09_B7A0_41D4_A4BBDD0C412B.label = Spijk Steenfabriek_290322
video_C274FE3F_D64E_E04A_41CD_9DDA0A929C5B.label = Spijk WO2
video_C534233A_D65B_A04A_41BD_39F63F0F79D0.label = Spijk overnachtingshaven
video_C95499B4_DC0F_C9F3_41EB_838F87EB471A.label = Spijk overnachtingshaven_300322
video_C5DB41AA_D655_A04A_41E1_52083BC260C2.label = Spijk vondsten
video_CA685CED_DC08_4F61_41D3_C4A8815E1EB7.label = Spijk_historische_beelden_steenfabriek_1103202
video_3460E711_27B5_0A8C_41B5_3E831E8E26E1.label = Spijk_historische_beelden_steenfabriek_NOSOUND
video_6145C327_741F_0BBC_41C9_D0FDD41D4F34.label = Spijk_overnachtingshaven_230222
video_33C691D4_267E_5FBE_41C0_CC948F4F297E.label = Spijk_schans_concept_11022022
video_376DC48E_277D_0E7E_41BF_4946F0D04F2F.label = Spijk_schans_concept_17022022(1)
video_33D98B39_267A_CCF6_41B3_7A1276ECD663.label = Spijk_vondsten
video_504E4104_4155_8870_41CB_35B2C134C09B.label = Steenfabriek
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_11.label = Steenfabriek_overzicht
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_12.label = Steenfabriek_overzicht_2
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_14.label = Steenfabriek_proces_Kleischeppen_2
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_15.label = Steenfabriek_proces_stapelen
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_17.label = Steenfrabriek_proces_Kleisteken
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_16.label = Steenfrabriek_proces_infra
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_18.label = Steenpers_detailfoto
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_19.label = Steenpers_foto
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_20.label = Steenpers_handmatig
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_21.label = Steenpers_maattekening
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_22.label = Steenpers_sfeer
video_C3AD905A_D6FE_E0E2_4197_CA0E70CAC7A1.label = Timelaps Spijk
album_87ABD151_91EC_7F11_41D8_E3076ABCFCB6_23.label = Veldoven_Groenlanden_schuin_links
photo_87758B13_91FC_6312_41D8_FB57D330678B.label = Voorbeeld_loopgraven_NIMH
photo_87758B13_91FC_6312_41D8_FB57D330678B.label = Voorbeeld_loopgraven_NIMH
video_2D6DED49_22B3_0169_41A8_8257764975B8.label = eerste alinea de eerste plannen voor de haven
video_33E6B7E4_2293_0159_41BC_7CCD5E084E1E.label = eerste alinea de eerste plannen voor de haven_1
### Video
videolevel_6B4332EA_795B_6FBB_41D1_3F652DC859C6.url = media/video_2D6DED49_22B3_0169_41A8_8257764975B8_en.mp4
videolevel_6B4332EA_795B_6FBB_41D1_3F652DC859C6.posterURL = media/video_2D6DED49_22B3_0169_41A8_8257764975B8_poster_en.jpg
videolevel_6B47B3BB_795B_6D99_41DE_398629123EE4.url = media/video_30021719_2293_02E6_414C_C0BAE51A1E27_en.mp4
videolevel_6B47B3BB_795B_6D99_41DE_398629123EE4.posterURL = media/video_30021719_2293_02E6_414C_C0BAE51A1E27_poster_en.jpg
videolevel_68B6104A_795B_6AFB_41C7_F439B5155066.url = media/video_33C691D4_267E_5FBE_41C0_CC948F4F297E_en.mp4
videolevel_68B6104A_795B_6AFB_41C7_F439B5155066.posterURL = media/video_33C691D4_267E_5FBE_41C0_CC948F4F297E_poster_en.jpg
videolevel_68B4209F_795B_6B99_41D3_0C2FACF586C6.url = media/video_33D98B39_267A_CCF6_41B3_7A1276ECD663_en.mp4
videolevel_68B4209F_795B_6B99_41D3_0C2FACF586C6.posterURL = media/video_33D98B39_267A_CCF6_41B3_7A1276ECD663_poster_en.jpg
videolevel_6B416358_795B_6EE7_41D3_DA53938F137D.url = media/video_33E6B7E4_2293_0159_41BC_7CCD5E084E1E_en.mp4
videolevel_6B416358_795B_6EE7_41D3_DA53938F137D.posterURL = media/video_33E6B7E4_2293_0159_41BC_7CCD5E084E1E_poster_en.jpg
videolevel_6B5A1482_795B_6A6A_41CC_8027B35DE864.url = media/video_3460E711_27B5_0A8C_41B5_3E831E8E26E1_en.mp4
videolevel_6B5A1482_795B_6A6A_41CC_8027B35DE864.posterURL = media/video_3460E711_27B5_0A8C_41B5_3E831E8E26E1_poster_en.jpg
videolevel_6B45B420_795B_6AA6_41DC_4B86BD9127FA.url = media/video_376DC48E_277D_0E7E_41BF_4946F0D04F2F_en.mp4
videolevel_6B45B420_795B_6AA6_41DC_4B86BD9127FA.posterURL = media/video_376DC48E_277D_0E7E_41BF_4946F0D04F2F_poster_en.jpg
videolevel_6B5864D4_795B_6BEE_41D2_3E15F89A2FBD.url = media/video_504E4104_4155_8870_41CB_35B2C134C09B_en.mp4
videolevel_6B5864D4_795B_6BEE_41D2_3E15F89A2FBD.posterURL = media/video_504E4104_4155_8870_41CB_35B2C134C09B_poster_en.jpg
videolevel_6B5C958E_795B_6A7A_41C8_8A0C21670410.url = media/video_52759082_4175_8874_41CE_A4CDD245E525_en.mp4
videolevel_6B5C958E_795B_6A7A_41C8_8A0C21670410.posterURL = media/video_52759082_4175_8874_41CE_A4CDD245E525_poster_en.jpg
videolevel_6B5E852A_795B_6ABB_419A_D3A109A09A70.url = media/video_52BB6C18_417E_B893_41A6_CABBE8F05512_en.mp4
videolevel_6B5E852A_795B_6ABB_419A_D3A109A09A70.posterURL = media/video_52BB6C18_417E_B893_41A6_CABBE8F05512_poster_en.jpg
videolevel_6B4A4105_795B_6A69_41D2_C4D8CFD3A5A1.url = media/video_6145C327_741F_0BBC_41C9_D0FDD41D4F34_en.mp4
videolevel_6B4A4105_795B_6A69_41D2_C4D8CFD3A5A1.posterURL = media/video_6145C327_741F_0BBC_41C9_D0FDD41D4F34_poster_en.jpg
videolevel_68A18D4D_795A_9AF9_41AF_E8BFD29812C0.url = media/video_C274FE3F_D64E_E04A_41CD_9DDA0A929C5B_en.mp4
videolevel_68A18D4D_795A_9AF9_41AF_E8BFD29812C0.posterURL = media/video_C274FE3F_D64E_E04A_41CD_9DDA0A929C5B_poster_en.jpg
videolevel_68A76DA1_795A_95A9_41CF_C5AFD231ACD1.url = media/video_C3AD905A_D6FE_E0E2_4197_CA0E70CAC7A1_en.mp4
videolevel_68A76DA1_795A_95A9_41CF_C5AFD231ACD1.posterURL = media/video_C3AD905A_D6FE_E0E2_4197_CA0E70CAC7A1_poster_en.jpg
videolevel_6B52E5F1_795B_75A6_41D9_FB63919B5AC0.url = media/video_C4B4AB24_D65F_E07D_41E4_8D7D5E8C2BFE_en.mp4
videolevel_6B52E5F1_795B_75A6_41D9_FB63919B5AC0.posterURL = media/video_C4B4AB24_D65F_E07D_41E4_8D7D5E8C2BFE_poster_en.jpg
videolevel_68AD9C96_795A_9A6B_41D6_6B126D85DF0B.url = media/video_C534233A_D65B_A04A_41BD_39F63F0F79D0_en.mp4
videolevel_68AD9C96_795A_9A6B_41D6_6B126D85DF0B.posterURL = media/video_C534233A_D65B_A04A_41BD_39F63F0F79D0_poster_en.jpg
videolevel_68AC3C43_795A_9AE9_41DB_51DC2F5251F7.url = media/video_C5474359_D65D_60D7_41D3_1F4DF0E9D7DD_en.mp4
videolevel_68AC3C43_795A_9AE9_41DB_51DC2F5251F7.posterURL = media/video_C5474359_D65D_60D7_41D3_1F4DF0E9D7DD_poster_en.jpg
videolevel_68A39CFA_795A_9B9B_41DB_A089A113AA75.url = media/video_C5DB41AA_D655_A04A_41E1_52083BC260C2_en.mp4
videolevel_68A39CFA_795A_9B9B_41DB_A089A113AA75.posterURL = media/video_C5DB41AA_D655_A04A_41E1_52083BC260C2_poster_en.jpg
videolevel_68946965_795A_9AA9_41D7_ED4D09B50D65.url = media/video_C95499B4_DC0F_C9F3_41EB_838F87EB471A_en.mp4
videolevel_68946965_795A_9AA9_41D7_ED4D09B50D65.posterURL = media/video_C95499B4_DC0F_C9F3_41EB_838F87EB471A_poster_en.jpg
videolevel_6B4D52A0_795B_6FA6_41CC_2B35349ED772.url = media/video_CA685CED_DC08_4F61_41D3_C4A8815E1EB7_en.mp4
videolevel_6B4D52A0_795B_6FA6_41CC_2B35349ED772.posterURL = media/video_CA685CED_DC08_4F61_41D3_C4A8815E1EB7_poster_en.jpg
videolevel_689409A6_795A_9DAB_41D8_1A0EE7A5F9DB.url = media/video_CA7458D0_DC09_B7A0_41D4_A4BBDD0C412B_en.mp4
videolevel_689409A6_795A_9DAB_41D8_1A0EE7A5F9DB.posterURL = media/video_CA7458D0_DC09_B7A0_41D4_A4BBDD0C412B_poster_en.jpg
videolevel_68BEDECD_795A_97F9_41A9_681450377D4E.url = media/video_E26DA084_F700_7B5B_41E9_B29967945B74_en.mp4
videolevel_68BEDECD_795A_97F9_41A9_681450377D4E.posterURL = media/video_E26DA084_F700_7B5B_41E9_B29967945B74_poster_en.jpg
videolevel_68BC7F31_795A_96A9_41D3_0AF49CC996D0.url = media/video_E2E021D6_F700_9CE7_41B2_6B1DFC1B3BB3_en.mp4
videolevel_68BC7F31_795A_96A9_41D3_0AF49CC996D0.posterURL = media/video_E2E021D6_F700_9CE7_41B2_6B1DFC1B3BB3_poster_en.jpg
videolevel_68B04FFD_795A_9599_41D1_E85BDB70935D.url = media/video_E3CC8B08_F70F_AD6E_41C6_6B049838138C_en.mp4
videolevel_68B04FFD_795A_9599_41D1_E85BDB70935D.posterURL = media/video_E3CC8B08_F70F_AD6E_41C6_6B049838138C_poster_en.jpg
videolevel_68B26F96_795A_966B_41D7_A50347A2AA95.url = media/video_E3F336B1_F700_64BE_41B3_653384AE99F9_en.mp4
videolevel_68B26F96_795A_966B_41D7_A50347A2AA95.posterURL = media/video_E3F336B1_F700_64BE_41B3_653384AE99F9_poster_en.jpg
videolevel_68A52E06_795A_966B_41C0_67E982ABA70D.url = media/video_E4D9C04E_F700_9BEE_41E1_C0502ED776BD_en.mp4
videolevel_68A52E06_795A_966B_41C0_67E982ABA70D.posterURL = media/video_E4D9C04E_F700_9BEE_41E1_C0502ED776BD_poster_en.jpg
videolevel_68B8FE69_795A_96B9_41B3_9FFD3728EEFC.url = media/video_E5F2AAA6_F701_ACA6_41D4_0C0BC6D76FA2_en.mp4
videolevel_68B8FE69_795A_96B9_41B3_9FFD3728EEFC.posterURL = media/video_E5F2AAA6_F701_ACA6_41D4_0C0BC6D76FA2_poster_en.jpg
## Popup
### Body
htmlText_E2999963_F700_EDDD_41E1_A59A9921915B.html = De Waterput
Vers water was van levensbelang, zeker in een legerkamp ver van de bewoonde wereld. In het kamp zijn dan ook verschillende waterputten geweest. Als putschacht (om te zorgen dat de waterput niet instort) is een ton gebruikt. De ton is eerst gebruikt om wijn of bier in te bewaren en later hergebruikt in de waterput. Recycling werd ook in de 17e eeuw al veel gedaan. Om de waterput te maken, is eerst een diep gat gegraven tot in het grondwater. In dit gat is vervolgens de ton geplaatst, waarna de kuil weer dicht is gemaakt. Hierna kon door middel van een emmer aan een touw voldoende vers water worden geput.
De Waterput
Vers water was van levensbelang, zeker in een legerkamp ver van de bewoonde wereld. In het kamp zijn dan ook verschillende waterputten geweest. Als putschacht (om te zorgen dat de waterput niet instort) is een ton gebruikt. De ton is eerst gebruikt om wijn of bier in te bewaren en later hergebruikt in de waterput. Recycling werd ook in de 17e eeuw al veel gedaan. Om de waterput te maken, is eerst een diep gat gegraven tot in het grondwater. In dit gat is vervolgens de ton geplaatst, waarna de kuil weer dicht is gemaakt. Hierna kon door middel van een emmer aan een touw voldoende vers water worden geput.
De eerste plannen voor de haven
Binnenvaartschippers moeten zich goed concentreren om veilig te varen. Daarom moeten ze ook vaak een rustpauze kunnen houden. Tussen de Duitse grens en Tiel is er nu nog geen rustplaats. In Spijk, aan de grens met Duitsland, bouwen we daarom een nieuwe haven. Hier kunnen straks 50 binnenvaartschippers tegelijk rusten.
Het bouwen van een haven kost jaren voorbereiding. In Nederland kijken we voordat we ergens bouwen of er sporen uit het verleden liggen. Want als men gaat bouwen, gaan die sporen en vondsten stuk. Archeologen graven daarom eerst die sporen op. Dit is de enige manier om het verhaal van het verleden door te vertellen. En wat een verhaal vertelt de bodem hier! Niet alleen vonden de archeologen een steenfabriek, maar ook loopgraven uit de Tweede Wereldoorlog. Maar ook iets wat archeologen nog niet eerder zo compleet gevonden hebben: een legerkamp uit de Tachtigjarige oorlog!
Lange sleuven door het weiland
Archeologen gaan niet zomaar ergens graven. Ook hier is veel voorbereiding nodig. Eerst kijken archeologen bijvoorbeeld in boeken en bestuderen ze (oude) kaarten. Het was voor de archeologen daarna al snel duidelijk dat hier iets bijzonders kon liggen. Maar ook dan gaan ze niet overal meteen graven. Ze maken eerst grote testgaten om te kijken waar de bijzondere vondsten kunnen liggen. In dit geval zijn er 60 testgaten gemaakt, gemiddeld zo een 25 meter lang en 4 meter breed. Sommige gaten waren zelfs wel 200 meter lang.
De archeologen zagen in de testgaten dat er al veel kapot was gegaan. In het verleden was er al veel van de klei gebruikt door de steenfabriek. Het verleden is daar letterlijk in rook opgegaan. Maar op een paar plaatsen was de grond al vele honderden jaren niet aangeraakt. Daar deden de archeologen ongelofelijke ontdekkingen.
De opgraving
Toen duidelijk was dat in de grond belangrijke resten lagen, is besloten om de best bewaarde resten op te graven. Omdat dit heel voorzichtig moet gebeuren, zijn de archeologen daar meer dan een half jaar mee bezig geweest. Tijdens de opgraving zijn meer dan 20.000 vondsten gedaan. Deze vondsten vertellen een spannend verhaal over het leven in het leger in de Tachtigjarige oorlog en het werken in een steenfabriek. De loopgraven laten daarnaast zien hoe een deel van de verdediging langs de Rijn werkte aan het einde van de Tweede Wereldoorlog.
De eerste plannen voor de haven
Binnenvaartschippers moeten zich goed concentreren om veilig te varen. Daarom moeten ze ook vaak een rustpauze kunnen houden. Tussen de Duitse grens en Tiel is er nu nog geen rustplaats. In Spijk, aan de grens met Duitsland, bouwen we daarom een nieuwe haven. Hier kunnen straks 50 binnenvaartschippers tegelijk rusten.
Het bouwen van een haven kost jaren voorbereiding. In Nederland kijken we voordat we ergens bouwen of er sporen uit het verleden liggen. Want als men gaat bouwen, gaan die sporen en vondsten stuk. Archeologen graven daarom eerst die sporen op. Dit is de enige manier om het verhaal van het verleden door te vertellen. En wat een verhaal vertelt de bodem hier! Niet alleen vonden de archeologen een steenfabriek, maar ook loopgraven uit de Tweede Wereldoorlog. Maar ook iets wat archeologen nog niet eerder zo compleet gevonden hebben: een legerkamp uit de Tachtigjarige oorlog!
Lange sleuven door het weiland
Archeologen gaan niet zomaar ergens graven. Ook hier is veel voorbereiding nodig. Eerst kijken archeologen bijvoorbeeld in boeken en bestuderen ze (oude) kaarten. Het was voor de archeologen daarna al snel duidelijk dat hier iets bijzonders kon liggen. Maar ook dan gaan ze niet overal meteen graven. Ze maken eerst grote testgaten om te kijken waar de bijzondere vondsten kunnen liggen. In dit geval zijn er 60 testgaten gemaakt, gemiddeld zo een 25 meter lang en 4 meter breed. Sommige gaten waren zelfs wel 200 meter lang.
De archeologen zagen in de testgaten dat er al veel kapot was gegaan. In het verleden was er al veel van de klei gebruikt door de steenfabriek. Het verleden is daar letterlijk in rook opgegaan. Maar op een paar plaatsen was de grond al vele honderden jaren niet aangeraakt. Daar deden de archeologen ongelofelijke ontdekkingen.
De opgraving
Toen duidelijk was dat in de grond belangrijke resten lagen, is besloten om de best bewaarde resten op te graven. Omdat dit heel voorzichtig moet gebeuren, zijn de archeologen daar meer dan een half jaar mee bezig geweest. Tijdens de opgraving zijn meer dan 20.000 vondsten gedaan. Deze vondsten vertellen een spannend verhaal over het leven in het leger in de Tachtigjarige oorlog en het werken in een steenfabriek. De loopgraven laten daarnaast zien hoe een deel van de verdediging langs de Rijn werkte aan het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Een Skelet
Eén van de menselijke skeletten die is aangetroffen binnen het kamp. Het gaat om een jongeman tussen 15 en 25 jaar oud. Opvallend is de ligging van de rechterarm tegen de rand van de grafkuil. Ook is een verdikking te zien in het rechterbovenbeen. Dit laat zien dat het been een ernstige breuk heeft gehad en dat de soldaat mank heeft gelopen.
Fundering schoorsteen
Dit is de fundering van de schoorsteen die centraal in de ringoven stond. De ring van de schoorsteen is nog aanwezig in de fundering. De schoorsteen was tussen 30 en 40 meter hoog en zorgde voor luchtcirculatie in de oven, waardoor veel hogere temperaturen bereikt konden worden en er efficiënter gestookt kon worden.
Legerkamp Tachtigjarige oorlog
De duizenden voorwerpen die zijn opgegraven geven een uniek inzicht in het leven van de gewone soldaat tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Hier, waar de Rijn Nederland binnenstroomt, stond van augustus 1635 tot april 1636 een kampement van het Nederlandse Staatsleger onder leiding van prins Frederik Hendrik. Een interessante periode waarin het Nederlandse leger volwassen werd.
Historie
Op korte afstand van Spijk, in het huidige Duitsland, lag de Schenkenschans, een belangrijke vesting. De Schenkenschans lag op de plaats waar de rivier de Rijn afsplitst in de Waal. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog tussen Spanje en de Nederlanden was dit fort van groot belang. Wie het in bezit had, controleerde alle scheepvaart naar Gelderland, Holland en Friesland. In een onbewaakt moment hadden de Spanjaarden het fort op 28 juli 1635 veroverd.
Frederik Hendrik, bijgenaamd 'de stedendwinger’, was beroemd om zijn omsingelingstactieken. Door de vijand te omsingelen werd deze langzaam uitgehongerd. Deze techniek heeft hij ook rond de Schenkenschans toepast. Het nu opgegraven soldatenkamp maakte deel uit van deze omsingeling en was gelegen in een schans (een aarden verdedigingswerk) genaamd ‘het groot Quartier'. Op 17 augustus 1635 werd de opdracht gegeven om voor 52.000 gulden deze schans te laten bouwen. In het kamp was ruimte voor wel 3.000 soldaten. Op 29 april 1636 gaven de Spaanse troepen in de Schenkenschans zich over. Na de overgave is het kamp in Spijk weer verlaten.
Nadat het kamp is verlaten is het overstroomd door de Rijn. Hierdoor zijn alle vondsten afgedekt door een laag klei. Een deel van het kamp is weg gespoeld door de Rijn. Tijdens de opgraving hebben de archeologen de vondsten op precies dezelfde plek waar de soldaten ze in 1636 hadden achtergelaten teruggevonden.
Barakken of tenten binnen de schans
Tijdens de opgraving werd duidelijk dat het kampement was opgedeeld in grote blokken. De blokken zijn ongeveer 45 bij 65 meter groot. Tussen de blokken lag een lege ruimte van 45 meter bij 10 meter. Waarschijnlijk zijn deze blokken uitgezet door een militaire landmeter. Het kamp was dus strak ingericht, wat laat zien dat het leger goed georganiseerd was.
In de grote vierkante blokken stonden tenten of barakken opgesteld. In ieder blok verbleef waarschijnlijk een ander legeronderdeel (regiment). In de tenten of barakken verbleven weer kleinere groepen soldaten. Iedere tent of barak had zijn eigen haard om te koken. De archeologen hebben vooral keurige rijen van deze stookplaatsen gevonden.
Aan de hand van de sporen en vondsten wordt duidelijk dat de grote blokken in het kamp verschillende functies hebben gehad. In het ene blok zijn hele eenvoudige vondsten gevonden, terwijl in het andere blok meer luxe spullen lagen. Zo lijken compartimenten 4 en 7 vooral uit kleine vuurkuilen te bestaan, terwijl compartimenten 5 en 8 uit grote vuurkuilen en ovens met stenen vloeren of zelfs stenen bouwwerken voor veldkeukens bestaan. Waarschijnlijk zijn er dus verschillende legereenheden gelegerd geweest. Mogelijk waren de compartimenten 5 en 8 gereserveerd voor hogere officieren en andere hoge stafleden in het leger. Een andere verklaring kan zijn dat deze compartimenten bestonden uit veldkeukens die voedsel voor de rest van het kampement verschaften. De komende tijd worden alle vondsten verder bestudeerd en hopen de archeologen meer te kunnen vertellen over de soldaten die in het kamp gelegerd waren.
Niet alleen de aanwezigheid van verschillende sporen, maar ook de afwezigheid van sporen geeft een goed inzicht in de indeling van het kampement. De enorme afnamen van sporen en vondsten tussen de verschillende blokken geeft bijvoorbeeld aan dat de soldaten precies wisten waar ze hun tenten moesten plaatsen of hun vuur moesten maken. Het kamp en de blokken binnen het kamp moeten dus van tevoren door landmeters van het leger zijn uitgezet. Deze compartimentering sluit aan bij de leerstellingen van ingenieur Simon Stevin uit 1617 en is een duidelijk teken van de professionalisering van het Nederlandse leger in de laatste jaren van de Tachtigjarige Oorlog.
Graven
In het kamp zijn twee graven gevonden, allebei van een jonge man. Beide mannen waren tussen de 15 en 25 jaar oud. Een van de skeletten was begraven in een kist (ten oosten van compartiment 5), het andere in een grafkuil (het noordwestelijke deel van compartiment 8). Op basis van geslacht en leeftijd waren dit hoogstwaarschijnlijk soldaten die stierven tijdens de campagne. Door middel van moderne technieken kunnen we meer te weten komen over de herkomst van deze mannen. Kwamen ze uit de omgeving, of waren het bijvoorbeeld huurlingen uit een ander land?
Musketkogels
In het kamp zijn veel vondsten gedaan die inzicht geven in het dagelijks leven van de 17e-eeuwse soldaat. Zo is het bijvoorbeeld duidelijk geworden dat er zeer veel musketkogels gemaakt zijn. We vonden glas-in-loodstrips, halve musketkogels en complete kogels.
Dit maakt duidelijk dat de loodstrips van de ramen werden gebruikt om musketkogels te produceren in het kamp. Deze ramen zijn hoogstwaarschijnlijk gestolen uit de dorpen rond het kampement of meegenomen tijdens de veldtocht richting Spijk.
Conclusie
De eerste resultaten van de opgraving in Spijk zijn veelbelovend en laten een prachtig beeld zien van de zeventiende eeuw in Europa. Als alle vondsten zijn onderzocht ontstaat een nog veel duidelijker beeld van de indeling van het kamp en de verschillen tussen de vakken. Daarna gaan we dit kampement vergelijken met andere opgravingen van 17e eeuwse kampementen in Europa. Met deze enorme puzzel zijn de archeologen nog ongeveer twee jaar bezig.
Legerkamp Tachtigjarige oorlog
De duizenden voorwerpen die zijn opgegraven geven een uniek inzicht in het leven van de gewone soldaat tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Hier, waar de Rijn Nederland binnenstroomt, stond van augustus 1635 tot april 1636 een kampement van het Nederlandse Staatsleger onder leiding van prins Frederik Hendrik. Een interessante periode waarin het Nederlandse leger volwassen werd.
Historie
Op korte afstand van Spijk, in het huidige Duitsland, lag de Schenkenschans, een belangrijke vesting. De Schenkenschans lag op de plaats waar de rivier de Rijn afsplitst in de Waal. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog tussen Spanje en de Nederlanden was dit fort van groot belang. Wie het in bezit had, controleerde alle scheepvaart naar Gelderland, Holland en Friesland. In een onbewaakt moment hadden de Spanjaarden het fort op 28 juli 1635 veroverd.
Frederik Hendrik, bijgenaamd 'de stedendwinger’, was beroemd om zijn omsingelingstactieken. Door de vijand te omsingelen werd deze langzaam uitgehongerd. Deze techniek heeft hij ook rond de Schenkenschans toegepast. Het nu opgegraven soldatenkamp maakte deel uit van deze omsingeling en was gelegen in een schans (een aarden verdedigingswerk) genaamd ‘het groot Quartier'. Op 17 augustus 1635 werd de opdracht gegeven om voor 52.000 gulden deze schans te laten bouwen. In het kamp was ruimte voor wel 3.000 soldaten. Op 29 april 1636 gaven de Spaanse troepen in de Schenkenschans zich over. Na de overgave is het kamp in Spijk weer verlaten.
Nadat het kamp is verlaten, is het overstroomd door de Rijn. Hierdoor zijn alle vondsten afgedekt door een laag klei. Een deel van het kamp is weg gespoeld door de Rijn. Tijdens de opgraving hebben de archeologen de vondsten op precies dezelfde plek waar de soldaten ze in 1636 hadden achtergelaten teruggevonden.
Barakken of tenten binnen de schans
Tijdens de opgraving werd duidelijk dat het kampement was opgedeeld in grote blokken. De blokken zijn ongeveer 45 bij 65 meter groot. Tussen de blokken lag een lege ruimte van 45 meter bij 10 meter. Waarschijnlijk zijn deze blokken uitgezet door een militaire landmeter. Het kamp was dus strak ingericht, wat laat zien dat het leger goed georganiseerd was.
In de grote vierkante blokken stonden tenten of barakken opgesteld. In ieder blok verbleef waarschijnlijk een ander legeronderdeel (regiment). In de tenten of barakken verbleven weer kleinere groepen soldaten. Iedere tent of barak had zijn eigen haard om te koken. De archeologen hebben vooral keurige rijen van deze stookplaatsen gevonden.
Aan de hand van de sporen en vondsten wordt duidelijk dat de grote blokken in het kamp verschillende functies hebben gehad. In het ene blok zijn hele eenvoudige vondsten gevonden, terwijl in het andere blok meer luxe spullen lagen. Zo lijken compartimenten 4 en 7 vooral uit kleine vuurkuilen te bestaan, terwijl compartimenten 5 en 8 uit grote vuurkuilen en ovens met stenen vloeren of zelfs stenen bouwwerken voor veldkeukens bestaan. Waarschijnlijk zijn er dus verschillende legereenheden gelegerd geweest. Mogelijk waren de compartimenten 5 en 8 gereserveerd voor hogere officieren en andere hoge stafleden in het leger. Een andere verklaring kan zijn dat deze compartimenten bestonden uit veldkeukens die voedsel voor de rest van het kampement verschaften. De komende tijd worden alle vondsten verder bestudeerd en hopen de archeologen meer te kunnen vertellen over de soldaten die in het kamp gelegerd waren.
Niet alleen de aanwezigheid van verschillende sporen, maar ook de afwezigheid van sporen geeft een goed inzicht in de indeling van het kampement. De enorme afnamen van sporen en vondsten tussen de verschillende blokken geeft bijvoorbeeld aan dat de soldaten precies wisten waar ze hun tenten moesten plaatsen of hun vuur moesten maken. Het kamp en de blokken binnen het kamp moeten dus van tevoren door landmeters van het leger zijn uitgezet. Deze compartimentering sluit aan bij de leerstellingen van ingenieur Simon Stevin uit 1617 en is een duidelijk teken van de professionalisering van het Nederlandse leger in de laatste jaren van de Tachtigjarige Oorlog.
Graven
In het kamp zijn twee graven gevonden, allebei van een jonge man. Beide mannen waren tussen de 15 en 25 jaar oud. Een van de skeletten was begraven in een kist (ten oosten van compartiment 5), het andere in een grafkuil (het noordwestelijke deel van compartiment 8). Op basis van geslacht en leeftijd waren dit hoogstwaarschijnlijk soldaten die stierven tijdens de campagne. Door middel van moderne technieken kunnen we meer te weten komen over de herkomst van deze mannen. Kwamen ze uit de omgeving, of waren het bijvoorbeeld huurlingen uit een ander land?
Musketkogels
In het kamp zijn veel vondsten gedaan die inzicht geven in het dagelijks leven van de 17e-eeuwse soldaat. Zo is het bijvoorbeeld duidelijk geworden dat er zeer veel musketkogels gemaakt zijn. We vonden glas-in-loodstrips, halve musketkogels en complete kogels.
Dit maakt duidelijk dat de loodstrips van de ramen werden gebruikt om musketkogels te produceren in het kamp. Deze ramen zijn hoogstwaarschijnlijk gestolen uit de dorpen rond het kampement of meegenomen tijdens de veldtocht richting Spijk.
Conclusie
De eerste resultaten van de opgraving in Spijk zijn veelbelovend en laten een prachtig beeld zien van de zeventiende eeuw in Europa. Als alle vondsten zijn onderzocht, ontstaat een nog veel duidelijker beeld van de indeling van het kamp en de verschillen tussen de vakken. Daarna gaan we dit kampement vergelijken met andere opgravingen van 17e eeuwse kampementen in Europa. Met deze enorme puzzel zijn de archeologen nog ongeveer twee jaar bezig.
Restant kleipers
Dit is het restant van één van de drie kleipersen die tijdens de opgraving zijn blootgelegd. Van de kleipers zijn alleen de funderingen nog aanwezig; alles wat destijds boven de grond stond was, voor de Tweede Wereldoorlog al gesloopt. De kleipers lag tegen een hoge wal. Over deze wal reed een kleine locomotief die de klei met wagonnetjes naar de kleipersen vervoerde. Vanaf de wal werd de klei in de pers gestort. In Spijk werden Aberson-steenpersen gebruikt. Vervolgens ging de klei met een lopende band in de pers, waar het mechanisch in houten vormbakken werd geperst.
Sporen uit de Tweede Wereldoorlog
Archeologen onderzoeken niet alleen de resten van eeuwen geleden. Ook meer recente perioden krijgen de laatste jaren steeds meer aandacht. Zo ook de Tweede Wereldoorlog. Dit wordt steeds belangrijker, omdat er steeds minder mensen zijn die deze oorlog daadwerkelijk hebben meegemaakt.
Loopgraven
Dat de locatie waar straks de Overnachtingshaven komt een strategische ligging had, hebben we al gezien bij de schans uit de Tachtigjarige oorlog. Omdat het gebied direct langs de Rijn ligt, zijn rond het einde van de oorlog veel loopgraven aangelegd en werden ook op verschillende plaatsen geschutstellingen gebouwd. Zo kon niet alleen het transport over de rivier worden gecontroleerd, maar konden soldaten zich ook snel langs de rivier verplaatsen.
In de Beijenwaard hebben Duitse militairen loopgraven, mangaten, mitrailleur- en geschutstellingen aangelegd rondom de steenfabriek. Ook aan weerszijden van de Rijndijk werd een uitgebreid stelsel aan loopgraven aangelegd. Deze zijn goed te zien op luchtfoto’s die in 1944 en 1945 zijn gemaakt door de geallieerden.
Loopgraven zijn smalle sleuven die in de grond werden gegraven en beschutting moesten bieden tegen beschietingen. Als ze langer in gebruik waren of als de ondergrond niet stevig genoeg was, werden ze vaak verstevigd met houten planken of met bijvoorbeeld zandzakken. Om te voorkomen dat de vijand de loopgraven eenvoudig kon veroveren werden ze beschermd door grote hoeveelheden prikkeldraad.
Meestal hebben de loopgraven een zigzagvorm en waren het geen lange rechte gangen. Dit zorgde ervoor dat wanneer bijvoorbeeld een granaat in de loopgraaf terecht kwam deze minder schade kon aanrichten. Tijdens de archeologische opgraving in Spijk zijn de loopgraven op verschillende plaatsen gevonden. Op het eerste gezicht zijn het niet meer dan smalle donkere stroken in de lichtgekleurde kleigrond. Door de zigzag vorm konden de archeologen ze snel als loopgraaf herkennen en wisten ze dat het geen gewone greppels waren. Naast allerlei kogels zijn in de loopgraven vooral heel veel stukken prikkeldraad gevonden.
Steenfabriek ‘De Beijenwaard’ te Spijk
Bij de archeologische opgravingen in Spijk zijn resten blootgelegd van een steenfabriek en de woningen van de fabrieksarbeiders uit de 19e en het begin van de 20ste eeuw. De archeologische sporen van de steenfabriek bestaan uit stenen funderingen van ovens, kleipersen en de machinekamer. Van de arbeiderswoningen zijn funderingen en kelders teruggevonden. Daarnaast zijn waterputten en beerputten gevonden, met daarin afgedankte gebruiksvoorwerpen. Deze voorwerpen betreffen vooral scherven van borden, kopjes en flessen, maar ook stukjes kunststof van kinderspeelgoed.
Meilerovens – de start van de baksteenfabricage
In het begin van de 19e eeuw werd een hoger gelegen gebied in de uiterwaarden bij Spijk gekozen als locatie voor het maken van bakstenen. Deze locatie werd gekozen vanwege de geschikte klei in de uiterwaarden en omdat het land hoger lag en dus droog bleef bij hoog water. Door een klein aantal arbeiders werd op aanvraag en seizoensgebonden de klei met de hand uit de uiterwaarden geschept en op een zogenaamde vormtafel verwerkt tot bakstenen. Hierbij werd de klei in een vormbak gesmeten en afgestreken, vervolgens werd de vorm geleegd. De gevormde bakstenen werden gedroogd waarna ze in een oven werden gebakken.
Bij de opgraving zijn vier zogenaamde meilerovens gevonden. Dit zijn de oudste ovens. De meilerovens bestonden uit een vlakke bodem van stenen, waarop de gedroogde stenen werden opgestapeld. De zijkanten werden gedicht met plaggen of met klei aangestreken. In twee zijden werden openingen gehouden. Via deze openingen werd de oven gestookt. Het bakproces kon 6 tot 10 weken duren, en er konden per keer 100.000 tot 300.000 stenen gebakken worden. Het bakken in de meilerovens was moeilijk te controleren en niet efficiënt: veel warmte ging verloren waardoor er een hoog brandstofverbruik was en de opbrengst laag was.
Waalovens – Vaste veldovens en een arbeiderswoning
Uit kaarten van het kadaster blijkt dat er in 1852 twee vaste veldovens en een arbeiderswoning gebouwd zijn in de uiterwaard. De veldovens waren opgebouwd uit drie stevige muren van 3 tot 4 meter hoog, die in een U-vorm geplaatst werden. Wanneer de oven volgestapeld was, werd de enige open zijde dichtgemaakt en kon afwisselend via openingen in de zijwanden gestookt worden. Bij de opgravingen in Spijk zijn de funderingen van deze twee eerste vaste veldovens blootgelegd, waarbij op de vloer en in de wanden de openingen van de stookgangen zijn waargenomen. Van de eerste arbeiderswoning zijn geen resten gevonden omdat deze waarschijnlijk zijn verwijderd bij het bouwen van nieuwe arbeiderswoningen.
Schaalvergroting – Meer en grotere ovens, meer arbeiderswoningen
Aan het begin van de 20ste eeuw wordt de steenfabriek flink uitgebreid. Ten oosten van de bestaande veldovens worden twee nieuwe ovens gebouwd en ten westen van de ovens worden twee nieuwe arbeiderswoningen gebouwd. Daarnaast wordt ook tegen de zuidelijke muur van de meest westelijke oven een arbeiderswoning gebouwd. Bij de opgraving zijn zowel de funderingen van de ovens als van de arbeiderswoningen gevonden. De woningen lagen pal naast de ovens, die inmiddels met steenkolen gestookt werden. De leefomstandigheden van de arbeiders zullen dan ook zeer slecht zijn geweest. Ze leefden letterlijk op de steenkoolresten van de fabriek. In 1905 zijn de woningen zelfs door de gemeente gesloten omdat zij in strijd waren met een gezonde huisvesting.
Werkstraat – Mechanisering van de baksteenvorming
In diezelfde periode, het begin van de 20ste eeuw, werd de steenfabriek in noordelijke richting uitgebreid. De uitbreiding bestond uit de bouw van een wal waarover een smalspoor liep. Via dit smalspoor, waar een kleine locomotief met wagens overheen reed, werd de gedolven klei getransporteerd. Onder aan de wal werd een machinekamer gebouwd, waar een stoommachine in draaide. De stoommachine dreef een as aan, die via een groot aantal poeren met lagers de kracht overbracht naar kleipersen. De kleipers was een gemechaniseerde methode voor het persen van de klei in de vormbakken. Ondanks deze mechanisatie werd nog altijd veel werk met de hand gedaan, zoals het afstrijken van de klei en het legen van de vormbakken. De rol van arbeiders in het proces was dus nog steeds van groot belang.
Ringoven en elektriciteit – Ontwikkeling in sneltreinvaart
In 1912 wordt de laatste en tevens grootste oven gebouwd in de Beijenwaard. Het betreft een zogenaamde ringoven. Deze naam komt niet helemaal overeen met het uiterlijk, want de ringoven in de Beijenwaard had een langgerekte vorm met afgeronde uiteinden. In de ringoven waren meerdere openingen aanwezig waar de gedroogde stenen in opgestapeld werden. In de ringoven kon niet alleen een groter aantal bakstenen gebakken worden, er werd maar een derde van de brandstof verbruikt ten opzichte van de oudere ovens. De oven was daardoor erg efficiënt en kon het hele jaar door gebruikt worden. Bij de opgraving zijn de funderingen, zoals van de schoorsteen en de muren teruggevonden.
De technologie ontwikkelde zich ondertussen in sneltreinvaart door en omstreeks 1924 werd de stoommachine afgedankt en vervangen door aandrijving op elektriciteit. Bij de opgraving zijn de resten van elektrische kabels gevonden, die met slechts een rij stenen waren afgedekt. De techniek ontwikkelde zich dus wel, maar dat gold niet voor de arbeidsomstandigheden.
Faillissement en sloop
In 1936 werd de steenfabriek stilgelegd vanwege de aanhoudende economische recessie. De afzet van de fabriek kelderde terwijl de concurrentie en technologische ontwikkelingen verder toenamen. In 1938 werd het faillissement ondertekend, en een jaar later werd de ringoven gesloopt. Alleen enkele arbeiderswoningen en een paar schuren bleven staan. De muren van de ringoven werden gebruikt om de terp te beschermen tegen erosie door de Rijn. Bij de sloop werden alle delen die onder de grond lagen, de funderingen, gespaard. Hierdoor zijn bij de archeologische opgraving van het terrein veel resten van de fabriek nog teruggevonden.
Vliegtuig
Tijdens het archeologische proefsleuvenonderzoek in 2018 zijn ongeveer 100 wrakdelen van een vliegtuig gevonden. Deze waren begraven in een ondiepe kuil In het oostelijke deel van het plangebied. Naast kleine stukken aluminium van de huid van een vliegtuig werden ook onderdelen van bakeliet, plastic, en rubber gevonden. Alle delen vertonen sporen van verbranding en zijn sterk verwrongen en gescheurd.
Aan de hand van ingeslagen stempels en nummering op constructiedelen van het vliegtuig was het mogelijk om het type toestel te achterhalen. Eerst werd gedacht dat het ging om de viermotorige Handley Page Halifax III bommenwerper LW463. Van dit vliegtuig was bekend dat die in de nacht van 16 op 17 juni 1944 om 01:40 u bij Spijk is neergeschoten door een nachtjager. De zeventallige bemanning is hierbij omgekomen. Dit bleek niet zo te zijn.
Twee objecten zijn namelijk genummerd met de letters SFB en FB. Deze nummers zijn alleen gebruikt door de Shorts Brothers fabrieken in Bristol, Engeland. In deze fabrieken werden vanaf 1943 zware bommenwerpers geproduceerd: de viermotorige Short Stirling. Door de twee kleine nummers weten we dus zeker dat het niet gaat om de verwachte Halifax bommenwerper, maar om een Short Stirling bommenwerper. Om welk vliegtuig het gaat en of dit vliegtuig echt in het plangebied is neergestort is nooit duidelijk geworden.
Waterput
Vers water was van levensbelang, zeker in een legerkamp ver van de bewoonde wereld. In het kamp zijn dan ook verschillende waterputten geweest. Als putschacht (om te zorgen dat de waterput niet instort) is een ton gebruikt. De ton is eerst gebruikt om wijn of bier in te bewaren en later hergebruikt in de waterput. Recycling werd ook in de 17e eeuw al veel gedaan. Om de waterput te maken, is eerst een diep gat gegraven tot in het grondwater. In dit gat is vervolgens de ton geplaatst, waarna de kuil weer dicht is gemaakt. Hierna kon door middel van een emmer aan een touw voldoende vers water worden geput.
Het vuurtje
Tijdens het omsingelen van fort Schenkenschans was het vaak een kwestie van zitten en wachten. Om warm te blijven en te koken maakten de soldaten een vuurtje voor hun tent. In het opgegraven kampement stonden tientallen tenten op een rij.
Het vuurtje
Tijdens het omsingelen van fort Schenkenschans was het vaak een kwestie van zitten en wachten. Om warm te blijven en te koken maakten de soldaten een vuurtje voor hun tent. In het opgegraven kampement stonden tientallen tenten op een rij.
Vuurtje
Tijdens het omsingelen van fort Schenkenschans was het vaak een kwestie van zitten en wachten. Om warm te blijven en te koken maakten de soldaten een vuurtje voor hun tent. In het opgegraven kampement stonden tientallen tenten op een rij.
Op deze kaart van Johannes Jacobus Schort uit 1649 is de belegering van fort Schenkenschans (geel omcirkeld) te zien.
In opdracht van Frederik Hendrik werd een omsingelingslinie van circa 22 kilometer aangelegd rondom het fort. Het Groot Quartier (rood omcirkeld) is onderdeel van deze linie en bevindt zich op de plek van de nieuwe overnachtingshaven.
Op de kaart is te zien dat de Rijn vroeger heel anders liep. De huidige loop van de Rijn is in het lichtblauw aangegeven.
Soms is op dit soort oude kaarten moeilijk te herkennen waar de huidige steden en dorpen liggen. Daarom zijn op de kaart een paar stippen met plaatsnamen gezet. De kaart is gericht op het zuiden.
Overnachtinghaven Spijk
Tussen de Duitse grens en Tiel is er een tekort aan overnachtingsplaatsen. Daarom wordt de nieuwe overnachtingshaven aangelegd voor 50 ligplaatsen voor de binnenvaart in de Bijenwaard bij Spijk. Hierdoor kunnen schippers zich beter aan de wettelijke vaar- en rusttijden houden en zo zorgen we voor een vlotte en veilige doorstroming van het scheepvaartverkeer. Voordat met de bouw wordt gestart hebben archeologen eerst onderzoek gedaan. Bij dit onderzoek zijn veel bijzondere vondsten gedaan. In dit digitaal museum maakt u een reis in de tijd. Uw reis start in een legerkamp tijdens de Tachtigjarige Oorlog en eindigt in de loopgraven uit de Tweede Wereldoorlog.